Σαν Σήμερα 4 Απριλίου : “Ο Πικρός Απρίλης του 1944: Η Ανταρσία του Ελληνικού Στρατού της Μέσης Ανατολής”

(φωτ. Αιχμάλωτοι Έλληνες στρατιώτες στην Αφρική γιορτάζουν την επέτειο της 25ης Μαρτίου)

Η αρχή του 1944 αποτέλεσε καταλύτη για την μετέπειτα πορεία των ελληνικών υποθέσεων. Το γεγονός ,που έθεσε το πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα διεξαγόταν η μετέπειτα τραγωδία, ήταν αναμφίβολα η ίδρυση εκ μέρους του Ε.Α.Μ της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης ) στις 10 Μαρτίου του 1944 στο χωριό Κορυσχάδες της Ευρυτανίας. Η ΠΕΕΑ λειτουργούσε ουσιαστικά ως ένα είδος «Κυβέρνησης των Βουνών» ανταγωνιστικής ως προς την εξόριστη κυβέρνηση της Μέσης Ανατολής αρχικά υπό την προεδρία του Ευριπίδη Μπακιρτζή και έπειτα του καθηγητή Αλέξανδρου Σβώλου.

Ο Εμμανουήλ Τσουδερός, πρωθυπουργός της εξόριστης κυβέρνησης του Καΐρου, αντέδρασε προσκαλώντας στη Μέση Ανατολή πολιτικούς από την κατεχόμενη Ελλάδα και τις αντιστασιακές οργανώσεις για διαπραγματεύσεις με σκοπό τη σύσταση ενιαίας κυβέρνησης απορρίπτωντας όμως το ενδεχόμενο εγκατάστασης κλιμακίου της στο βουνό. Τη στιγμή εκείνη, το σύνολο σχεδόν του αστικού πολιτικού κόσμου συμφωνούσε στην αναγκαιότητα να δηλωθεί ξεκάθαρα, ότι η επιστροφή του Βασιλέως Γεωργίου Β’ στην Ελλάδα θα γινόταν μόνο έπειτα από την διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το πολιτειακό, προκειμένου να αποφευχθεί η κλιμάκωση της κρίσης.

Οι εξελίξεις θα λάβουν νέα και επικίνδυνη τροπή με την σοβαρή κρίση, που θα εκδηλωθεί στο στρατό της Μέσης Ανατολής. Η κρίση αυτή θα αποτελέσει το τελικό βήμα για να πεισθούν οι αστοί πολιτικοί για την αναγκαιότητα της μεταξύ τους συνεργασίας εναντίον του ΕΑΜ.

Στα πλαίσια του Στρατού της Μέσης Ανατολής δρούσε μια ισχυρή οργάνωση δημοκρατικών αξιωματικών, που πρόσκεινται στο ΕΑΜ. Ήταν η λεγόμενη ΑΣΟ (Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση). Σύμφωνα με τον ιστορικό Σόλωνα Γρηγοριάδη, ιδρυτής της ΑΣΟ ήταν ο Γιάννης Σαλλιάς, παλαιό στέλεχος του ΚΚΕ, στις 10 του Οκτώβρη του 1941. Όπως γράφει και ο ίδιος ο Γρηγοριάδης (Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, εκδ. polaris, τόμος Α’, σελ. 279 κ.ε.):

“Η ΑΣΟ και οι διακλαδώσεις της ΑΟΝ και ΑΟΑ κατόρθωσαν να οργανώσουν σημαντικό αριθμό των στρατιωτών, των ναυτών και των σμηνιτών, καθώς και ένα μικρό αλλά όχι ασήμαντο μέρος υπαξιωματικών και αξιωματικών. Ένα τμήμα τους σοβαρό προσχώρησε βαθμιαία απόλυτα στον κομμουνισμό, περιλαμβάνοντας και μερικούς βαθμοφόρους. Με τον μηχανισμό που συγκρότησε μπορούσε να κινητοποιεί μαζικά τους άνδρες και να εμπνέει φανατισμό και πάθος. Αρχικά απευθυνόταν στους δημοκρατικούς, αλλά ενέταξε τους οπαδούς της σε μια σαφώς αριστερή κατηγορία με την επωνυμία του «αντιφασίστα». (φωτό. Έγκλειστοι Έλληνες σε στρατόπεδα στην Βόρεια Αφρική)

Η δράση της ΑΣΟ υπήρξε πολύ πιο ανοιχτή και απροκάλυπτη από του ΕΑΜ. Έπαιρνε σαφείς, αδιάλλακτες, επιθετικές πολιτικές θέσεις κατά του βασιλιά, της κυβέρνησης, ακόμη και κατά των αστικών δημοκρατικών αντιλήψεων των παλαιοβενιζελικών (…)

Στην τακτική και στρατηγική της η ΑΣΟ χρησιμοποίησε γνήσια επαναστατικές, λενινιστικές μεθόδους. Τα στελέχη της ζούσαν στην εποχή του 1916. Στρέφονταν απευθείας προς τα κάτω, προς τους οπλίτες. Η κινητοποίηση και η μύηση αξιωματικών αποτελούσε δευτερεύοντα σκοπό τη οργάνωσης (…) Στελέχη και οπαδοί της ισχυρής οργάνωσης είχαν νοοτροπία «Ερυθροφρουρών», όπως θα λέγαμε σήμερα»

Στις 31 Μαρτίου 1944 μια ομάδα αξιωματικών του Στρατού, του Ναυτικού και της Αεροπορίας, που πρόσκειντο στην ΑΣΟ, επισκέφθηκε τον πρωθυπουργό Εμμανουήλ Τσουδερό. Του παρουσιάζουν μια αίτηση υπογεγραμμένη από χιλιάδες στρατιώτες, ναύτες και αξιωματικούς, με την οποία ζητούν την παραίτησή του και την συγκρότηση κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας.

Οι εκπρόσωποι της ΑΣΟ επιχειρούν την ίδια μέρα να διαβιβάσουν ένα αντίγραφο της αίτησης στη Σοβιετική Πρεσβεία. Ο πρεσβευτής Νορβόποφ, όμως , αρνείται να τους δεχθεί.

Την πρωταπριλιά του ’44, δυο αξιωματικοί του 2^ου Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού, κοντά στην Ηλιούπολη του Καΐρου εμφανίστηκαν στο διοικητή τους και δήλωσαν ότι αυτοί αναγνωρίζουν ως νόμιμη κυβέρνηση μόνο την ΠΕΕΑ, δηλαδή την κυβέρνηση του βουνού. Ακολούθησε συγκέντρωση του Συντάγματος, όπου δήλωσαν υποστήριξη στην ΠΕΕΑ 14 αξιωματικοί και 240 οπλίτες, σε σύνολο 700. Ο διοικητής Μανιαδάκης, προετοιμασμένος, τους συνέλαβε όλους, τους παρέδωσε στους Άγγλους και αυτοί τους έκλεισαν στο στρατόπεδο Μένα κοντά στις πυραμίδες.

Στις 2 Απριλίου ο Υπουργός Ναυτιλίας Σοφοκλής Βενιζέλος μίλησε για την ανάγκη να επιτευχθεί πολιτική κατανόηση με τους αντάρτες και με τις άλλες οργανώσεις «έστω και αν μερικά πρόσωπα θα χρειαστούν να αποσυρθούν, για να διευκολύνουν τα πράγματα..»

Την επομένη μέρα, 3 Απριλίου 1944, ο Εμμανουήλ Τσουδερός παραιτείται και συνιστά στον Βασιλιά τον Υπουργό Ναυτιλίας για διάδοχό του.(Την ίδια μέρα ο απότακτος (για τις στάσεις του ’43) ταγματάρχης Κώνστας κατέλαβε το ελληνικό φρουραρχείο του Καΐρου. Επίσης, παρουσιάστηκαν στον πρωθυπουργό Τσουδερό τρεις συνταγματάρχες και του δήλωσαν ότι στον στρατό και το στόλο ασκούσαν την πραγματική διοίκηση επιτροπές στρατιωτών και ναυτών, μελών του ΑΣΟ.) Ο Βασιλιάς Γεώργιος Β΄ από το Λονδίνο, όπου ευρίσκεται, αρνήθηκε να δεχτεί την παραίτηση του πρωθυπουργού και ζήτησε να παραμείνει ο Τσουδερός στο αξίωμά του μέχρι να φθάσει ο ίδιος στην Μέση Ανατολή. Η αξίωση αυτή του Βασιλιά προκάλεσε τις παραιτήσεις του Βενιζέλου και των ηγετών των πολεμικών Υπουργείων.

Σε παράλληλη κλίμακα, οι συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας εκ μέρους της ΑΣΟ συνεχίζονται στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια. Στις 4 του Απρίλη, η Αιγυπτιακή Αστυνομία αναλαμβάνει δράση απέναντι στους στασιαστές. Συλλαμβάνει 50 περίπου συνδικαλιστές φορτοεκφορτωτές.

Στις 5, η αποσπασμένη μονάδα στην ελληνική διοίκηση αφοπλίζεται. Οι «στασιαστές» στέλνονται σε απομονωμένο μέρος. Οι μεταξικοί αξιωματικοί προσπαθούν να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους,αλλά η ΑΣΟ αντιδρά. Δημοκρατικοί Αξιωματικοί και στρατιώτες της 1^ης Ταξιαρχίας, που σταθμεύει στην Αλεξάνδρεια συλλαμβάνουν στους αντιπάλους τους και αναλαμβάνουν την διοίκηση. Το κίνημα εξαπλώνεται και στο Ναυτικό. Οι μεταξικοί αξιωματικοί του αντιτορπιλικού « Πίνδος» είτε κλείνονται στα αμπάρια είτε ρίχνονται στην Θάλασσα.

Το παλιό Θωρηκτό «Αβέρωφ» και τρία ακόμα ακολουθούν. Τα 5 πλοία εκλέγουν μια μικρή επιτροπή ναυτών και αξιωματικών, που αναλαμβάνει την διοίκηση. Μερικοί αξιωματικοί, οπαδοί του κινήματος, βρίσκονταν στην ξηρά όταν άρχισε η δράση. Τη νύχτα, με βάρκες συναντάνε τις μονάδες που στασίασαν.

Την επόμενη μέρα, αγγλική αντιπροσωπία έρχεται να συζητήσει με τους στασιαστές της 1^ης Ταξιαρχίας. Οι Άγγλοι αναλαμβάνουν την υποχρέωση να στείλουν τα ελληνικά στρατεύματα στο ιταλικό μέτωπο, αν οι συλληφθέντες αξιωματικοί απελευθερωθούν. Το αίτημα των Άγγλων ικανοποιείται τάχιστα. Αλλά το Γενικό Επιτελείο δεν αρκείται σε τίποτε άλλο από τον αφοπλισμό της Ταξιαρχίας.

Η ΑΣΟ έχει το μαχαίρι στο λαιμό και οι συστάσεις για σύνεση ξεπερνιούνται. “Αυτά τα Όπλα θα τα κρατήσουμε. Προορίζονται να σώσουν την πατρίδα. Τα δοξάσαμε στην Αλβανία, τη Μακεδονία, την Κρήτη, το Ελ Αλαμέιν, και δεν θα τα δώσουμε. Να ακυρωθεί η διαταγή και να μας στείλουν αμέσως στο Ιταλικό Μέτωπο.»

Λόγω της επικινδυνότητας των εξελίξεων και λόγω της ασθένειας του Άντονυ Ήντεν , την παρακολούθηση των εξελίξεων από μεριάς των Άγγλων ανέλαβε ο ίδιος ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, ο οποίος είναι εξαρχής υπέρ της τηρήσεως σκληρής στάσεως έναντι των στασιαστών. Οι 4.500 άνδρες της 1^ης Ταξιαρχίας τίθενται υπό πλήρη απομόνωση . Σύμφωνα με τις διαταγές του Τσώρτσιλ στον Άγγλο στρατηγό Πέιτζετ ( “ Πριν καταφύγετε εις τα όπλα, θα πρέπει αναμφιβόλως να περιμένετε όπως η έλλειψη εφοδίων δημιουργήση τα αποτελέσματά της εις τον λιμένα και εις το στρατόπεδον…”), κόβεται κάθε είδους ανεφοδιασμός σε τρόφιμα και νερό .

Τα πλοία που έχουν στασιάσει μπλοκάρονται στον κόλπο της Αλεξάνδρειας. ΟΙ συλλήψεις πολιτών πολλαπλασιάζονται .ο Αρχισυντάκτης της εφημερίδας “Έλλην” εξορίζεται στην Αβησσυνία. Η 1^η Ταξιαρχία ξεραίνεται μέσα στην έρημο. Η επιτροπή πάλης οργανώνει καθημερινά επιδρομές ανεφοδιασμού στην περιοχή.

Στο μεταξύ, στο κυβερνητικό στρατόπεδο, οι αλλαγές είναι σαρωτικές. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ φθάνει στο Κάιρο στις 10 Απριλίου και τέσσερις μέρες αργότερα διόρισε στην πρωθυπουργία τον Σοφοκλή Βενιζέλο. Ορκίστηκαν μόνο δύο υπουργοί, ο Τζανακάκης και ο ναύαρχος Ιωάννης Δεμεστίχας. Κατόπιν, ο Βενιζέλος συγκάλεσε σύσκεψη των πολιτικών, που βρίσκονταν στο Κάιρο και στις 21 του μηνός, διόρισε διοικητή του στόλου τον ναύαρχο Π. Βούλγαρη.

Στις 23 του μηνός η κρίση κορυφώνεται, καθώς ο Τσώρτσιλ προειδοποιεί τον Βενιζέλο, ότι αν δεν καταφέρει να δαμάσει την εξέγερση, τότε οι αγγλικές δυνάμεις θα ανοίξουν πυρ.

Το ίδιο βράδυ, ο ναύαρχος Βούλγαρης συγκροτεί μια ομάδα κομάντος 200 ανδρών προκειμένου να ανακαταλάβει τα πλοία, που είχαν στασιάσει. Αρχικά οι ομάδες των κομάντος καταφέρνουν να καταλάβουν δύο μικρά σκάφη, τον «Αποστόλη» και τον «Σαχτούρη». Απομένουν ο «Ήφαιστος» και το « Αβέρωφ». Μέχρι την αυγή η επιτροπή δράσης αντιλαμβάνεται το ανώφελο της συνέχισης του αγώνα. Έτσι, η επιτροπή δράσης αποφασίζει να παραδώσει την διοίκηση του στόλου στον Βούλγαρη. Όταν η 1^η Ταξιαρχία μαθαίνει τα καθέκαστα τον λιμένα της Αλεξάνδρειας, αποφασίζει με την σειρά της να καταθέσει τα όπλα. Μερικές μέρες αργότερα, τα στρατεύματα οδηγούνται σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης στην έρημο της Λιβύης….

Παρά την καταστολή της εξέγερσης, ο Βενιζέλος δεν παραμένει στην πρωθυπουργία. Στις 15 του Απριλίου φθάνει στο Κάιρο ο Γεώργιος Παπανδρέου. Ένθερμος υποστηρικτής της αβασίλευτης Δημοκρατίας παλαιότερα ο Παπανδρέου από το 1943 είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το ΕΑΜ αποσκοπούσε στην βίαιη κατάληψη της εξουσίας και ότι ήταν επιτακτική ανάγκη η συσπείρωση των αστικών δυνάμεων, οι οποίες με την βοήθεια των Συμμάχων θα πετύχαιναν να αποτρέψουν αυτό το ενδεχόμενο. Μετά από διαβουλεύσεις, ο Παπανδρέου ορκίστηκε πρωθυπουργός στις 26 Απριλίου. Αμέσως μετά, έδωσε στην δημοσιότητα τις προγραμματικές του δηλώσεις, οι οποίες έμελλε να ευοδωθούν στο Συνέδριο του Λιβάνου. Σε αυτές περιλαμβάνονταν ο σχηματισμός «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος», η δίκαιη τιμωρία των προδοτών, η ευόδωση των εθνικών διεκδικήσεων , η ανασύνταξη του στρατού και η εξασφάλιση της ελευθερίας του Ελληνικού Λαού.

Η Εξέγερση στις Ένοπλες Δυνάμεις έφερε ανακατατάξεις σε πολλά επίπεδα. Το άμεσο αποτέλεσμα ήταν η διάλυση των δύο Ταξιαρχιών, ο εγκλεισμός περίπου 9.000 ανδρών σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και η εκκαθάριση των ενόπλων Δυνάμεων από τα αριστερά στοιχεία. Ματαιώθηκε, επίσης, το σχέδιο για την συμβολική είσοδο της 1^ης Ελληνικής Ταξιαρχίας στην Ρώμη ως επιβεβαίωσης της ελληνικής συμμετοχής στον συμμαχικό αγώνα. Η Ελλάδα, σύμφωνα με τελεσίγραφο του Τσώρτσιλ στο Ρούζβελτ, έδειχνε σαν να « έχει απομακρυνθεί από το συμμαχικό στρατόπεδο».

Επίσης , η αστική κυβέρνηση μετά την εκκαθάριση του στρατεύματος από τα φιλοΕΑΜικά στοιχεία, θα προχωρήσει στην δημιουργία συμπαγών και προπάντων νομιμόφρονων στρατιωτικών δυνάμεων. Τέτοια δύναμη, αναμφίβολα, ήταν η 3^η Ορεινή Ταξιαρχία υπό τον Θρασύβουλο Τσακαλώτο, η οποία λόγω της συμμετοχής της στην κατάληψη του Ρίμινι στο Ιταλικό Μέτωπο έμεινε γνωστή ως Ταξιαρχία Ρίμινι. Ακόμα, θα διατηρηθεί και ο λεγόμενος Ιερός Λόχος, ο οποίος το 1944 θα αποκτήσει δύναμη συντάγματος. Η επίλεκτη αυτή μονάδα , κατά τη διάρκεια της άνοιξης και του καλοκαιριού του 1944 εκτέλεσε επιτυχημένες καταδρομικές επιχειρήσεις σε όλο σχεδόν το Αιγαίο και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου μέχρι και την συνθηκολόγηση της Γερμανίας.

Η σημαντικότερη επίπτωση, πάντως, βρίσκεται στο πολιτικό πεδίο. Η στάση το Απριλίου του 1944 θα αποτελέσει τον καταλύτη στη συσπείρωση των πολιτικών δυνάμεων απέναντι στην πρόκληση του ΕΑΜ. Και στο σημείο αυτό, η παράλληλη επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων της ΕΚΚΑ και ο θάνατος του αρχηγού της, Συνταγματάρχη Ψαρρού, τον Απρίλιο, γεγονότα που θα γίνουν γνωστά στην Μέση Ανατολή με καθυστέρηση, ουσιαστικά ταυτόχρονα με την σύγκληση του Συνεδρίου του Λιβάνου, θα αποτελέσουν το τελευταίο βήμα για την συνένωση των πολιτικών δυνάμεων και την αντιπαράταξη τους στο ΕΑΜ, την στιγμή μάλιστα, που συζητούνταν ο σχηματισμός ενιαίας κυβέρνησης…….

Βιβλιογραφία

· Γρηγοριάδης Σόλων, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, εκδ. polaris, τόμος Α’

· Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΣΤ’

· Eudes Dominigue, Οι Καπετάνιοι, Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος, 1943-1949, 1975

· Woodhouse Christopher Montague, Το Μήλον της Έριδος, 1976